(چالش های فراروی زعفران ایران و راهکارهای اجرایی آن) نگارش: محسن احتشام تحصیلات و تجربیات: لیسانس مدیریت صنعتی و فوق لیسانس مدیریت بازرگانی سمت: مدیرعامل شرکت تروند زعفران قائن مقدمه هر ملتی شهره به نامی است و هر نامی چکیده ی از تلاش و هنر مردم آن است و چه زیباست که نام دیگر مردمان سخت کوش و آفتاب سوخته ی دیار خراسان جنوبی، مردمان سرزمین طلای سرخ باشد. جهان امروز در صدد شکستن انحصارها است و تا حد امکان کشور ما به سمت خودکفایی استقلال و توسعه یافتگی پیش می رود. در جهان علم نیز با پیشرفت های هر روزه و شگفت آور هر غیرممکنی را ممکن ساخته اند و چه بسیار گیاهان گران قیمتی که با سازگار ساختن آنها به نواحی مختلف جهان ،درآمد حاصله را نیز از دست مردمان آن خارج ساخته و حتی به همان کشورهای بومی نیز صادر می کنند. در این میان زعفران نیز دستخوش حوادث روزگار و دانش روز قرار گرفته یا خواهد گرفت. اما آنچه زعفران ایران و بخصوص زعفران قائنات را شهره گردانیده رازی است سر به مهر که در دستان پینه بسته و چشمان به گود نشستة مردمان کویری و خستگی ناپذیر این سرزمین وجود دارد و چه بسیار سالیان درازی طول خواهد کشید که زیر تیغ تجربه دانشمندان دلیل بهترین بودن زعفران ایران و بخصوص قائنات را دریابند. طلای سرخ کویر بیشتر از طلا ارزش دارد و اگر نگاهی کارشناسانه و اقتصادی داشته باشیم متوجه میشویم که محصول مزارع کویر هر سال با جوششی عظیم به دامان با صداقت مردمانش ،میلیونها دلار ارز سخاوتمندانه هدیه می کند و در کدام معدن طلا می توان قدمتی هزار ساله یافت- پس شایسته است به قد رعنای گرانترین گل جهان سر تعظیم فرود آوریم و با توجه به تغییر و تحولات محیط آینده طوری برنامه ریزی کنیم که علاوه بر حفظ قدمت هزار ساله به نحو شایسته ایی آن را پاس داریم و تقدیم نسل آتی نمائیم. این مهم همت- کمک و مساعدت مسئولین محترم امر را می طلبد. فرآیند برنامه ریزی استراتژیک بازاریابی زعفران تقدیم گردید. امید است با ایفای نقش صحیح دست اندرکاران و مسئولین محترم امر هر چه بهتر تحقق یافته و شرکت تروند زعفران قائن به عنوان نخستین واحد اصولی تخصصی سورت-فرآوری بسته بندی و صادرات زعفران در استان خراسان جنوبی براساس کارنامه عملکرد درخشان خود در امر صادرات-اشتغال زایی-اشاعه فرهنگ کارآفرینی و خدمات صادقانه به کشاورزان زحمتکش زعفران کار با رقع مشکلات و کمبودهای فرآوری خود امیدوار است با کمک و مساعدت مسئولین محترم امر بتواند هر چه بهتر در اجرای برنامه ریزی فوق به سهم خود ایفای نقشی نماید. در حال حاضر وضعیت تولید و تجارت زعفران در ایران وضعیت نسبتاً رضایت بخشی برخوردار است و علاوه بر آن چالش های متعددی این وضعیت را تهدید می کند. عدم توجه به چالش فرآوری زعفران ایران و عدم توجه به فرصت های موجود باعث خواهد شد که در آینده نه چندان دور صحنه را به رقبا کاملاً واگذار کنیم. بنابراین در این راستا مقاله حاضر به بررسی چالش ها و راهکارهای فرآوری زعفران ایران خواهد پرداخت. مدیریت استراتژیک مجموعه ای از تصمیمات و اقدامات است که جهت عملی ساختن استراتژی انتخاب شده به منظور طریقه فرموله کردن استراتژی هایی که در شرایط بحرانی اتخاذ می گردد تا صنعت یا فعالیت را از مرگ و میر نجات داده و به سوی اهداف تعیین شده هدایت نماید. محیط در برگیرنده تمام عوامل درونی و بیرونی است که بر عملکرد موثر می باشد و ارزیابی و بررسیهای محیط کسب و کار نیز در اثر بخشی فعالیت ها و تدوین استراتژیها و اهداف بلندمدت سازمانها نقش حیاتی دارد. کسب و کار به گروه های مختلفی دسته بندی شده است. اما بطور کلی در فرآیند و بررسی های استراتژیک محیط کسب و کار در سطح محیط کلان و محیط عملیاتی و محیط بیرونی مورد مطالعه قرار می گیرد. و تجزیه و تحلیل محیطی ابزاری جهت درک بهتر رویدادهای درونی و بیرونی و ابزاری جهت تناسب بین استراتژی های اتخاذ شده با محیط می باشد. هدف از بررسی عوامل خارجی این است که از فرصت هایی که می توان از آنها بهره برداری کرد و تهدیداتی را که می توان از آن احتراز نمود یک فرصت نهایی تهیه نمود و با شناسایی متغیرهای اصلی از طریق تدوین استراتژی ها در برابر آن بصورت مختلف واکنش نشان داد و از فرصت های پیش آمده بهره برداری و اثرات ناشی از تهدیدات بالقوه را به حداقل رساند. اصل اساسی مدیریت استراتژیک این است که در سازمانها برای بهره جستن از فرصتهای خارجی و پرهیز از اثرات ناشی از تهدیدات خارجی یا کاهش دادن آنها در صدد تدوین استراتژی برآیند بدین دلیل شناسایی نظارت و ارزیابی فرصتها و تهدیدات، نقاط قوت و ضعف فرآیند تولید و صادرات زعفران میتواند موفقیت زعفران ایران را تضمین نماید. در شکل صفحه بعد براساس فرآیند مدیریت بازاریابی- عوامل مهم تاثیرگذار در تعیین استراتژی های بازاریابی نشان داده شده است که براساس آن به تجزیه و تحلیل محیط و تعیین استراتژی می پردازیم. آنچه ضرورت امروز با توجه به تغییر و تحولات محیطی ایجاب می کند که انجام گیرد نخست برنامه ریزی استراتژیک جهت هدایت این محصول استراتژیک به سوی اهداف تعیین شده که همانا کسب جایگاه مناسب زعفران ایران در بازارهای جهانی- حفظ منافع حقوق کشاورزان زحمتکش زعفرانکار- کسب ارزش افزوده زعفران ایران برای اقتصاد ایران- خواهد بود در این مهم اولین قدم تجزیه و تحلیل محیط کسب و کار می باشد که در جدولی کامل به آن می پردازیم تا راه های عقلانی برای کجا رفتن و چگونه رفتن را پیدا کنیم. تعریف واژه های کلیدی: * استراتژی: تعیین و تبیین اهداف پایه و درازمدت یک سازمان و تطبیق سازی آن با اجرا و تخصیص منابع برای نیل به اهداف. * مدیریت استراتژیک: طریق فرموله کردن استراتژی هایی که در شرایط تغییر و تحول و بحرانی سازمان را از مرگ و میر حتمی نجات داده و بسوی اهداف تعیین شده هدایت می نماید. هنگام تعیین بیانیه مأموریت باید به سئوالات ذیل پاسخ دهیم ۱- فلسفه وجودی فعالیت، صنعت، محصول یا خدمت چیست؟ ۲- اهداف اصلی آنها کدامند؟ ۳- کسب و کار فعالیت چیست؟ بیانیه مأموریت (MISSION) جمله یا عباراتی است که بدان وسیله مقصود فعالیت و فلسفه وجودی بیان می گردد. بیانیه مأموریت مبنای الویت ها – استراتژی ها- برنامه ها و وظایف کاری است و برای طرح ریزی مشاغل مدیریت و بالاتر از همه برای طرح ریزی ساختارهای مدیریت یک نقطه آغاز به حساب می آید. براین اساس بیانیه مأموریت فرآیند برنامه ریزی استراتژیک و بازاریابی زعفران ایران به شرح ذیل تعریف میگردد. ۱- بیانیه مأموریت تدوین برنامه ریزی استراتژیک زعفران ، ایران بزرگترین تولیدکننده و تأمین کننده زعفران جهان است. %۹۸ زعفران دنیا در ایران تولید می گردد. به واسطه این مهم بر این باوریم که در برابر کلیه مصرف کنندگان زعفران و رنگ های طبیعی مسئول بوده و با تکیه بر دانش فنی و تجربیات کهنی که در زمینه تولید زعفران کسب نموده است باید بسوی روش های علمی گام برداشته و با تولید و فرآوری زعفرانی با کیفیت، کمیت و بسته بندی برتر و تأمین به موقع و بدور از هرگونه آثار زیانبار زیست محیطی و میکروبی با رویکرد کشاورزی پایدار ایفای نقش گردد. باید با حضور مستمر، همه جا موثر در بازارهای جهانی در جهت بقاء و توسعه زعفران ایران با تکیه بر مزیت های آن جهت حفظ و افزایش منافع و مصالح کشاورزان زحمتکش زعفرانکار و اقتصاد کشور تلاش گردد. از این باید کوشش به عمل آید تا از طریق ترویج روش های علمی در امر تولید و تجارت زعفران به دنبال افزایش مزیت های رقابتی آن حضوری اثرگذار در بازارهای جهانی داشته و با پایداری و کسب جایگاه مناسب در بازارهای داخلی و خارجی در جهت اعتلای نام زعفران ایران اقدام گردد. باور داریم که تحقق این امر از توجه به ارزش های ذیل میسر خواهد شد. 1. توجه و حاکمیت دانش مدیریت بازاریابی، تولید و کشاورزی دانایی در فرآیند تولید و بازاریابی زعفران ایران با تکیه بر منابع انسانی متخصص و کارآمد. 2. برجسته نمودن نام زعفران ایران در جهان با پر آوازه نمودن BRAND شرکت های تخصصی صادراتی ایران. 3. تلاش جهت سرمایه گذاری های اصولی و زیربنایی جهت افزایش مزیت های رقابتی. 4. توجه به نیازها و خواسته های مشتریان و افزایش رضایت آنها. 5. افزایش بهره وری با افزایش آگاهی مصرف کنندگان زعفران از خواص غذایی و دارویی آن با تنوع تولید و توسعه بازارهای هدف. ترسیم خطوط اصلی چشم انداز مطلوب براساس بیانیه مأموریت به طور کلی چشم انداز بیانگر وضعیت (شرایط) است که زعفران ایران به دنبال دستیابی آن در آینده میباشد. و با مأموریت تعیین شده که بیانگر شرایط (واقعیت) کنونی زعفران ایران می باشد متفاوت است. در مقاله حاضر نخست مأموریت سازمان براساس تجزیه و تحلیل محیط داخلی و خارجی تدوین گردیده و آنگاه خطوط اصلی چشم انداز براساس مأموریت تدوین شده ارائه شده است. خطوط اصلی چشم انداز مطلوب زعفران ایران به شرح ذیل می باشد: ۱- علمی شدن فرآیند تولید و تجارت زعفران ایران. ۲- کسب جایگاه مناسب و بازار پایدار. ۳- برخورداری از مزیت رقابتی. ۴- افزایش بهره وری. سیاست ها: 1. برقراری و ارتباط نزدیک و تنگاتنگ مراکز علمی- تحقیقاتی دانشگاهی با بخش کشاورزی و بازرگانی جهت حاکمیت مدیریت دانایی مهندسی دانایی- اقتصاد دانایی- کشاورزی دانایی. 2. توجه به امر آموزش در بخش کشاورزی و تجارت زعفران جهت ساماندهی لازم. 3. توجه به کارآیی- بهره وری. 4. توجه به منافع و مصالح کشاورزان زعفرانکار و حقوق مصرف کننده. 5. پاس داشتن جایگاه زعفران ایران در ابعاد فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و تاریخی. 6. نفوذ در بازارهای جهانی با هدف برجسته نمودن نام زعفران ایران جهت حداکثر استفاده از موقعیت انحصاری تولید زعفران ایران در جهان. خط مشی: فراهم نمودن شرایط و رفتاری مناسب در تمام زمینه ها در روش اجرای استراتژی های تعیین شده برای رسیدن از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب. روش: فراهم نمودن شرایط جهت نحوه اجرای رویه های تعیین شده به عبارتی برنامه های عملیاتی زمانبندی شده چهت چگونگی انجام عملیات برای رسیدن به اهداف تعیین شده. رویه: برنامه های عملیاتی زمانبندی شده جهت اجرای استراتژی های تعیین شده برای رسیدن به اهداف. استراتژی ها: نقشه های خاص و مأموری که مسیر نقشه را آگاهانه برای برخورد با یک وضعیت تعیین می کند. 1. استراتژی تهاجمی. 2. استراتژی رقابتی. 3. استراتژی محافظه کارانه. 4. استراتژی دفاعی. تعیین مزیت های اصلی استراتژیک پس از تجزیه و تحلیل محیط داخلی و خارجی به چهار گزینه مهم تعیین استراتژی می رسیم. محیط داخلی نقاط ضعف و قوت صنعت زعفران را در محیط به ما می دهد. محیط خارجی فرصت ها و تهدیدات صنعت زعفران را در محیط به ما می دهد. عوامل محیط خارجی غیرقابل کنترل هستند و آنچه را که عوامل بوجود می آورند برای ما یا فرصت هستند یا تهدید. عوامل محیط داخلی قابل کنترل هستند و در حیطه کنترل ما هستند که با بررسی آنها به ضعف و قوتهای زعفران ایران پی می بریم. با تجزیه و تحلیل فوق مزیت های اصلی زعفران ایران جهت تعیین استراتژی بشرح ذیل تعیین میگردد. 1. داشتن مزیت مطلق در تولید زعفران در جهان. 2. قرار داشتن در مزیت بازار انحصار کامل تولید زعفران جهان 98% تولید از آن ایران است. 3. داشتن مزیت نسبی در عوامل و نهاده های تولید زعفران تولید. 4. ارز آوری بالای زعفران در چرخه اقتصادی و اشتغال زایی بالای آن بعد از صنعت چای در محصولات کشاورزی. با توجه به مزیت های فوق و تجزیه و تحلیل جدول SWOT و اینکه زعفران ایران در چه موقعیتی قرار دارد. استراتژی های متناسب با شرایط موجود برای رسیدن به شرایط مطلوب تبیین می کنیم. و سپس از بین استراتژی های طرح ریزی شده آنکه تناسب بهترین برای رسیدن به اهداف تعیین شده باشد انتخاب و اجرا می کنیم. با توجه به شناخت محیطی و لازمه ایفای نقش سازمان های مختلف اهداف به دو دسته تقسیم میشود. 1-اهداف استراتژیکی. 2-اهداف عملیاتی. اهداف استراتژیکی بیانگر نتایج مورد انتظار از اجرای استراتژی های مشخص است که لازمه تحقق آن اجرای دقیق و به موقع برنامه عملیاتی جهت تحقق اهداف عملیاتی با مشخص شدن سازمان متولی و کنترل شاخص های ارزیابی می باشد. اهداف استراتژیک 1- تثبیت جایگاه مناسب، توسعه بازارهای هدف، پر آوازه نمودن نام زعفران با نام ایران به منظور افزایش کشش تقاضای زعفران ایران در جهان در راستای حفظ و افزایش منافع و مصالح کشاورزان زحمتکش زعفرانکار- افزایش درآمدهای ارزی توسعه اقتصادی، حفظ و افزایش اشتغال و رسیدن به کشاورزی پایدار در این بخش مهم. 2- گسترش فنآوری های جدید و ارتقاء سطح دانش در فرآیند تولید-فرآوری- بسته بندی و صادرات زعفران جهت کنار گذاشتن روشهای سنتی منتفع شدن هرچه بهتر از مزیت های نسبی، افزایش مزیت های رقابتی زعفران ایران در بازارهای جهانی، کسب ارزش افزوده و بهره وری مناسب. 3- کمک به ایجاد همگرایی-همفکری-همکاری و هم افزایی در راستای فلسفه وجودی NGO ها به منظور ایفای نقش هرچه بهتر تشکل ها. 4- کاهش نقاط بحرانی و نقاط ضعف در چرخه تولید و تجارت زعفران به منظور کاهش مخاطرات و افزایش ایمنی و سلامت محصول با گرایش بسوی ایجاد مراکز تحقیقاتی و مطالعاتی. 5- وضع و تصویب قوانین و مقررات لازم جهت حمایت و کمک هرچه بیشتر و بهتر از کشاورزان زعفرانکار و صادرکنندگان واقعی زعفران توسط دستگاه های ذیربط جهت ایجاد انگیزه لازم برای تحقق اهداف عملیاتی. با طرح ساماندهی بازار زعفران ایران از طریق تعریف صادرکننده زعفران و جلوگیری از صادرات توسط افراد غیرمتخصص. گزینش و حمایت و تجهیز حداکثر 25 واحد تخصصی صادراتی زعفران به نحوی که صادرات فقط از طریق این واحدها انجام گیرد. 6- کمک به تجهیز و تأمین سرمایه در گردش مورد نیاز و نظارت بر کارگاه های کوچک فرآوری زعفران جهت طرح ساماندهی بخش فرآوری گل زعفران جهت ارتقاء کیفیت زعفران. 14 اهداف عملیاتی 1- بازارشناسی- بازارسازی و بازارداری با انجام تحقیقات بازار MARKETING RESEARCH تبلیغات مناسب، لازم و موثر- تامین خواسته ها و نیازهای مشتریان- افزایش سطح آگاهی مصرف کنندگان از خواص دارویی و غذایی زعفران جهت افزایش مصرف افزایش تقاضا و به تناسب آن افزایش قیمت جهت حفظ منافع و مصالح کشاورزان زعفرانکار و منتفع شدن از مزایای مزیت نسبی تولید زعفران کشور. 2- سرمایه گذاری های اصولی و زیربنایی با ایجاد واحدهای تخصصی- سورت- فرآوری بسته بندی و صادرات زعفران با الویت احداث در مناطق عمده زعفرانکاری جهت اجرایی نمودن علوم و فنون مدیریت تولید- مدیریت بازاریابی و تحقیقات انجام شده جهت افزایش مزیت های رقابتی زعفران ایران در بازارهای جهانی و تنوع تولید محصولات جانبی. 3- جهانی نمودن BRAND شرکت های تخصصی صادراتی زعفران ایران به منظور پر آوازه نمودن نام زعفران ایران در جهان با اجرای صحیح آمیخته بازاریابی. 4- تحقیق و مطالعه روش ها و فن آوری های علمی و تجهیزاتی و انتخاب بهترین آن و سپس ترویج و آموزش آنها به کشاورزان و دست اندرکاران تولید- فرآوری و تجارت زعفران جهت کاهش نقاط بحرانی و افزایش کیفیت آن جهت حضور موفق تر در بازارهای جهانی. 5- حمایت و کمک دستگاه های ذیربط از شرکت های تخصصی صادرکنندگان زعفران جهت حضور گسترده در بازارهای جهانی به منظور توسعه بازار- کسب جایگاه مناسب و افزایش صادرات- با نظارت اتحادیه صادرکنندگان زعفران و هدایت صندوق توسعه صادرات زعفران.